به گزارش روابط عمومی شرکت آب منطقه ای اصفهان ، در ایران به طور متوسط 86 درصد از آب تجدید پذیر کشور استفاده می شود و البته بر اساس اطلاعات موجود در حوضه زاینده رود قریب به تمامی منابع آب تجدید پذیر سالیانه استفاده می شود. شواهدی مانند خشک شدن رودخانه زاینده رود، حجم بی سابقه کم آبی در سد زاینده رود و تالاب های خشک حوضه موید این نظر می باشد. مقدمه های تکراری از خشکی ایران و دلایل این روزهای وضعیت مدیریت منابع آب کشور را کنار می گذاریم تا درباره چه باید کرد بیشتر بگوییم. با مدیر دفتر برنامه ریزی آب و بررسی های اقتصادی شرکت آب منطقه ای اصفهان، دکتر بابک ابراهیمی، درباره یکی از راههای امتحان شده در دنیا با نام بازار آب گفتگو می کنیم. دکتر ابراهیمی درباره هدف کلی تشکیل بازار آب می گوید: در بازار آب هدف حفظ منابع آبی موجود و سوق آن به سمت مصرف بهینه است. بازار یک نهاد برای مبادله است و بازار آب نهادی برای مبادله حق بهره برداری آب خواهد بود. از آنجا که این موضوع در کشور بجز برخی مناطق محدود، موضوع جدیدی است وزارت نیرو در چارچوب طرح تعادل بخشی، چهار منطقه مطالعاتی را به عنوان پایلوت مطالعات و استقرار بازار آب محلی در سطح کشور در دستور کار خود قرار داده است. مناطق پایلوت این طرح در استانهای تهران، البرز، قزوین و اصفهان (دشت برخوار) در نظر گرفته شده است. اگر نگاهی به وضعیت مدیریت منابع آب در کشور داشته باشیم می توان مدیریت منابع آب در کشور را به 4 دوره اصلی؛ فراوانی نسبی آب، دوره مدیریت عرضه که با احداث شبکه های آبیاری و سدها همراه بود، دوره مدیریت تقاضا و دوره بازتخصیص آب رده بندی کرد. استقرار بازارهای محلی آب اساس ورود به دوره بازتخصیص منابع آب محسوب می گردد. محدود بودن منابع آب و روند رو به رشد تقاضاها یکی دیگر از ویژگی های دوره باز تخصیص محسوب می گردد. در دوره ی بازتخصیص آب، منابع آب برای مصارفی که بازدهی بیشتری دارند، مورد تخصیص مجدد قرار می گیرند. بدیهی است که در وضعیت فعلی بهره وری آب به خصوص در بخش کشاورزی بسیار پائین بوده و ضروری است از طریق مکانیزم بازار، آب را به سمت مصرف بهینه و بهره وری بیشتر سوق داد. در حقیقت این وظیفه بازار است که مشخص کند آب به کدام پروژه یا طرح اختصاص یابد. البته استقرار بازار آب بدون چالش نیست و ورود به دوره باز تخصیص حتما با چالش های حقوقی، تشدید رقابت های اجتماعی و حتی زیست محیطی همراه خواهد بود که می بایست در مطالعات پایلوت این موارد به خوبی مورد بررسی قرار گیرد. دکتر ابراهیمی از وضعیت بازتخصیص آب که در حال حاضر در برخی مناطق به صورت غیر رسمی و غیر قانونی در حال جریان است می گوید: با توجه به محدودیت منابع آب در حوضه زاینده رود و عدم امکان بارگذاری بیشتر بر این منابع، عملا امکان تخصیص جدید آب برای مصارف جدید وجود ندارد و حتی امکان تامین آب برای تخصیص های گذشته نیز با توجه به خشکسالی های اخیر، توسعه نامتوازن مصارف آب در حوضه و تغییر اقلیم وجود ندارد. از طرفی چون بازار رسمی و قانونی برای مبادله حق بهره برداری آب وجود ندارد، خرید و فروش آب (بدون تغییر نوع تخصیص و بر خلاف قوانین موجود) در سطح برخی مناطق در جریان است که البته در بیشتر این مبادلات فروش آب از بخش کشاورزی به سمت بخش صنعت صورت میگیرد. همانطور که گفته شد نکته منفی مبادلات آبی موجود عدم توجه به قانون، بی توجه به وضعیت منابع آب و حتی فروش آب از محل برداشتهای غیر مجاز (از طریق چاههای فاقد پروانه و حتی اضافه برداشت چاههای دارای پروانه بهره برداری) است و لذا اهمیت تشکیل نهادی برای ساماندهی وضعیت موجود با عنوان بازار آب را دو چندان میکند. در نهاد بازار آب هدف اصلی ایجاد زیربنای قانونی جهت خرید و فروش حق بهره برداری آب در چارچوب ضوابط و قوانین تضمین کننده حفظ منابع آب، حفظ محیط زیست و افزایش بهره وری آب است. مدیر دفتر برنامه ریزی آب و بررسی های اقتصادی شرکت آب منطقه ای اصفهان تأکید می کند که ما در ایران حق مالکیت آب نداریم و در بازارهای محلی آب تنها حق آبه ها و پروانه های بهره برداری آب پس از تغییر نوع تخصیص و اصلاحات ضروری در چارچوب نظام تعریف شده در هیات مرکزی تنظیم مقررات بازار آب قابل خرید و فروش خواهد بود. هیات مرکزی تنظیم مقررات بازار آب نهادی خواهد بود که در وزارت نیرو شکل خواهد گرفت و وظیفه آن تعیین مقررات و تنظیم ضوابط حاکم بر بازار با هدف قانونی ساختن مبادله حق بهره برداری آب خواهد بود این نهاد وظیفه بررسی حقوقی اسناد بالا دستی و در صورت ضرورت پیشنهاد تغییر قوانین را در چارچوب ضوابط زیست محیطی، طرح تعادل بخشی، ایجاد بستر مناسب جهت مبادله آسان آب و جلوگیری از ایجاد انحصار در بازار آب را به عهده خواهد داشت. در راستای استقرار بازارهای محلی آب، مدیریت های منطقه ای در سطح استان ها یا مناطق کشور سازماندهی شده و در سطح محدوده های مطالعاتی، بازارهای محلی آب شکل خواهد گرفت.
البته مباحث مهم دیگری که در محدوده های پایلوت مد نظر قرار داده ایم واکنش های اجتماعی و اقتصادی نسبت به تشکیل بازار آب است و بررسی این نکته که در چه مناطقی بازار های آب مورد استقبال قرار خواهند گرفت و البته تبعات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی تشکیل بازار های آب در مناطق مختلف چگونه خواهد بود. یکی دیگر از چالش های پیش رو تشکیل بازار های آب شفاف نبودن سند های حق آبه بری است. بهر حال بازار آب نیز مثل هر بازار دیگری نیاز به اسناد حقوقی و قانونی دارد که بتوان بر اساس آنها مالکیت افراد از نظر حق بهره برداری را احراز نمود و بتوان از آنها به عنوان پایه ای برای داد و ستد استفاده کرد. وی تشکیل بازار آب و موفقیت در آن را به صورت جزئی از کل می داند که همه زنجیره ها به طور پیوسته به هم متصل اند و باید همه چیز در آن به صورت یکپارچه دیده شود. دکتر ابراهیمی می افزاید: در این بازار هرکسی باید سند حق بهره برداری داشته باشد، همین طور باید پروانه ها بر اساس ضوابط جدید اصلاح و تعدیل شوند و مهم تر از همه چاههای متقاضیان باید به کنتور هوشمند تجهیز شوند. البته با تغییر نوع مصرف در صورت خرید و فروش میزان مصرف پروانه هم اصلاح می شود.
با استقرار بازارهای آب امید آن می رود که نقش نظام سنتی تعرفه و قیمت گذاری کم رنگ شده و قیمت های واقعی آب بر اساس ضوابط بازار تعیین و منتهی به ارزش گذاری واقعی آب منطبق بر مصرف بهینه گردد. دکتر ابراهیمی از تجربه ایران در بازار آب می گوید: بازار آب شکل گرفته در مجن در استان سمنان نمونه موفقی از بازار محلی در ابعاد کوچک است. در دنیا هم در آمریکا، استرالیا، مکزیک ، شیلی و ... بازارهای محلی آب تشکیل شده اند که در برخی موفقیت آمیز و در برخی هم با شکست مواجه بوده اند. در این کشورها تشکل های مردمی به همراهی رسانه های جمعی، افراد مطلع و حاکمیت قانون زیرساختهای قوی برای امکان مبادله حق بهره برداری آب بر پایه اعتماد بوده اند. مدیر دفتر برنامه ریزی آب و بررسی های اقتصادی شرکت آب منطقه ای اصفهان در پایان می گوید: در صورت پیشرفت تمامی جوانب بازار آب در ایران و کارکرد درست تمامی اجزا، می توان به شیوه کارآمدی رسید که مدیریت مصرف منابع آب کشور را سامان دهد.
